1 marca po raz kolejny obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. Od 10 lat w całym kraju oficjalnie upamiętniamy ludzi podziemia niepodległościowego, którzy swoją niezłomną postawą przeciwstawili się sowieckiej agresji i narzuconemu reżimowi komunistycznemu. W powszechnej świadomości święto to kojarzone jest ze znanymi już dzisiaj i rozpoznawanymi postaciami, takimi jak: rot. Witold Pilecki, gen. August Emil Fieldorf „Nil”, kpt. Stanisław Sojczyński „Warszyc”, mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, mjr Ludwik Marszałek „Zbroja”, płk Łukasz Ciepliński „Pług” i wielu jeszcze innych.
A czy my również mamy naszych lokalnych bohaterów wyklętych? Otóż tak. Dlatego chciałbym zaprosić na spacer alejkami Cmentarza Komunalnego w Kłodzku, aby przypomnieć postacie lokalnego podziemia niepodległościowego działające w okresie powojennym na terenie Kłodzka i pochowane na terenie tej nekropolii. W dalszej części artykułu opisanych zostało 8 biogramów osób, o których w związku z zachowaną dokumentacją i dzięki przeprowadzonym badaniom wiemy dzisiaj więcej. Dodatkowo, wskazuję jeszcze 9 innych osób, pochowanych na kłodzkim cmentarzu, jednak bez przedstawienia bardziej szczegółowych informacji. Oczywiście czynię to z pełną świadomością, że lista ta nie jest w żaden sposób zamknięta i kompletna oraz że z pewnością jest jeszcze wiele informacji, do których przedstawienia w przyszłości niech ten artykuł będzie krótkim przyczynkiem.
Biogramy członków podziemia niepodległościowego pochowanych na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku:
Lucjan Chałupka
Kazimierz Charchut (Tucharski)
Stanisław Herl
Kazimierz Kuraj
Franciszek Mazek
Kazimierz Moroziński
Bronisław Pelczarski
Marcin Sondej
Lucjan Chałupka
Urodził się 10 listopada 1931 r. w Działoszycach1 , ówczesny powiat Pińczów. Syn Władysława i Wiktorii z d. Król. Jego ojciec pracował jako robotnik budowlany. Lucjan przez okres przed i w trakcie wojny przebywał przy rodzicach, do 1940 r. uczęszczał do szkoły, pracował również dorywczo. W 1945 r. rodzina wyjechała do Bytomia, gdzie ojciec zatrudnił się jako górnik w kopalni „Rozbark”. Lucjan uczęszczał w tym czasie do szkoły. Następnie w 1947 r. rodzina wyjeżdża do Walerowa koło Kłodzka (Ścinawka Średnia). Pracował wraz z ojcem w młynie w Czerwieńczycach , a następnie najął się w gospodarstwie rolnym. We wrześniu 1947 r. rodzina przeprowadziła się do Kłodzka, gdzie Lucjan kontynuowała naukę. Mieszkał przy ul. Niskiej 10/5. W kwietniu tego roku powołany do S.P.2 na okres dwóch miesięcy do Konina. Po powrocie pracował w firmie „Węzeł” w Kłodzku, jako pomocnik ślusarza. W 1949 r. ponownie został powołany do S.P. miejscowości w Wilków-Polski, na okres wakacji, po czym wrócił do Kłodzka. W lutym 1950 r. rozpoczął pracę w Miejskim Przedsiębiorstwie Remontu Budowlanego jako malarz.
Od sierpnia 1949 r. na terenie Kłodzka, wspólnie z kolegą Edwardem Wieczorkiem założył organizację, której celem była walka z panującym ustrojem, pozyskiwanie nowych członków oraz pozyskiwanie broni. Organizacja przyjęła nazwę „Czarny Orzeł”, przemianowana później na „Partyzantka AK Lech”3. Działalność organizacji rozpoczęła się w marcu 1950 r. Lucjan przybrał pseudonim „Wilk”. W ramach grupy pełnił funkcję dyscyplinarnego i przejściowo również zastępcy dowódcy. W jego mieszkaniu odbywały się zebrania konspiracyjne4. W ramach akcji rozpracowywania (pod kryptonimem „A-3”) przez organy bezpieczeństwa, organizacji „Orzeł Czarny” Lucjan Chałupka został wytypowany do zwerbowania jako źródło informacyjne. W związku z tym 27 stycznia 1951 r. został zgodnie z zaplanowaną wcześniej operacją, tajnie zatrzymany podczas powrotu z pracy i przewieziony na posterunek MO do Polanicy Zdr. Tam był przesłuchiwany, śledczy przekazali mu posiadane informacje nt. jego uczestnictwa w nielegalnej organizacji oraz posiadania broni. Przy użyciu właściwych sobie metod zmusili go do współpracy, w ramach której miał przekazywać informacje dot. grupy „Czarny Orzeł” pod kryptonimem „Wilczek”. Niedługo po tym fakcie organizacja ograniczyła swoją aktywność co prawdopodobnie był skutkiem ujawnienia przez Lucjana Chałupkę przed kolegami faktu rozpracowania ich przez UB. Już w połowie maja 1951 r. organy bezpieczeństwa zorientowały się, że Chałupka, jak to określono w aktach, „działa dwulicowo”, a przekazywane przez niego informacje nie wnoszą nic nowego do rozpracowania. Przyznał się do tego w czerwcu podczas spotkania w obecności wizytatora z MBP. W związku tą dekonspiracją „Wilczek” nie mógł już stanowić użytecznego narzędzia w rękach bezpieki i postanowiono ograniczyć jego wykorzystanie w sprawie. Organizacja od tego momentu zaprzestała aktywnej działalności.
W wyniku rozpracowania organizacji „Orzeł Czarny” podjęto decyzję o zatrzymaniu jej członków i rewizjach. W wyniku aresztowania, wraz z innymi stowarzyszonymi w „Partyzantka AK Lech”, Lucjan Chałupka został zatrzymany i osadzony w więzieniu karno-śledczym w Kłodzku. W toku śledztwa, nie mógł zaprzeczać przynależności do organizacji ze względu na wcześniejsze kontakty z UB. Próbował jednak wpływać na innych zatrzymanych. W charakterystyce śledczy wskazał, że: ”zeznania składał wykrętnie chcąc ostawiać frazesami dokonane przestępstwa”5. W akcie oskarżenia z dn. 8 sierpnia 1952 r., sporządzonym przez oficera śledczego PUBP w Kłodzku Jana Łągiewkę, zarzucił on Lucjanowi Chałupce współzałożenie na terenie Kłodzka nielegalnej organizacji antypaństwowej, posiadanie broni, planowanie działań sabotażowych na urządzeniach komunikacji publicznej oraz posiadanie antypaństwowych publikacji. W związku z powyższym, w zbiorowym procesie członków tej grupy 31.03.1952 Lucjan Chałupka został skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu, na sesji wyjazdowej w Kłodzku pod przewodnictwem sędziego kpt. Stanisława Romanka (funkcję ławników pełnili: plut. Władysław Musiał i plut. Tadeusz Gonet – funkcjonariusze MO w Kłodzku, oskarżał prokurator chor. Władysław Piekarski) na karę łączną 9 lat pozbawienia wolności wraz utratą praw publicznych na okres 3 lat oraz obywatelskich oraz przepadek mienia. Karę odbywał m.in. w więzieniu przy ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu oraz w Śremie. W wyniku amnestii został zwolniony. Po powrocie do Kłodzka ożenił się i zamieszkał przy ul. Łukasińskiego 15/8. Pracował w Miejskim Zakładzie Budownictwa Mieszkaniowego. Pozostawał nadal w zainteresowaniu służb bezpieczeństwa. Został zrehabilitowany przed WSR we Wrocławiu, jednakże wyrok został wydany już po jego śmierci6. Zmarł w 1995 r. Został pochowany na cmentarzu komunalnym w Kłodzku.
Kazimierz Charchut (Tucharski)
Kazimierz Charchut7 urodził się 30 sierpnia 1912 roku w Zagórzycach, jako syn Jana i Marii z domu Godek. Szkołę powszechna ukończył w Zagórzycach, a następnie uczył się na organistę w miejscowym kościele. Służbę wojskową jako radiotelegrafista odbył w Krakowie. Po przeniesieniu do rezerwy podjął pracę w gospodarstwie rodzinnym w Zagorzycach. W 1936 roku poślubił swoją żonę Marię.
Brał udział w wojnie obronnej. W dniu 3 września 1939 roku jechał kolejowym transportem z Jarosława do rejonu mobilizacji. Pociąg został zbombardowany przez samoloty niemieckie w okolicach Dębicy. Po odmowie uzbrojenia w Tarnowie powrócił do domu. Od lutego 1941 roku działał na Placówce Zagorzyce w Obwodzie Dębica ZWZ- AK. Był kancelistą i zastępcą dowódcy placówki. Prowadził teoretyczne i terenowe szkolenia wojskowe, gromadził broń, kolportował podziemną prasę. W 1944 roku został zastępcą dowódcy 2. Kompanii w Placówce Sędziszów Małopolski II, dowodzonej przez Edwarda Bielawskiego „Orła”. W czasie akcji „Burza”, był dowódcą plutonu AK operującego w okolicach Sędziszowa Młp. Używał pseudonimów: „Grzmot, „Michał”, „Spłonka”. Od 1943 r. posługiwał się nazwiskiem Drozd.
Po zajęciu tych terenów przez oddziały Armii Czerwonej w 1944 roku nadal pełnił obowiązki zastępcy komendanta Placówki AK. Po nieudanej próbie zatrzymania go przez NKWD (w październiku 1944 roku), w ramach akcji ewakuacji żołnierzy AK zagrożonych aresztowaniem na Rzeszowszczyźnie, wyjechał w połowie 1945 roku na tereny Dolnego Śląska.
Zamieszkał w Kłodzku przy ul. Śląskiej 20/6. Razem z Józefem Łotockim ps. „Łata” i por. Karolem Halskim był jednym z organizatorów kłodzkiej siatki WiN wchodzącej w skład Okręgu Wrocław „Wschód” ppłk. M. Szumańskiego. Sporządzał raporty informacyjne, kolportował podziemną prasę i ulotki. W grudniu 1946 roku odnowił kontakty z mjr. Ludwikiem Marszałkiem odbudowującym siatkę po jej rozwiązaniu przez ppłk. Szumańskiego.
Od marca 1947 był zastępcą kierownika powiatowego WiN w Kłodzku. Odpowiadał za sprawy informacji. Zbierał i opracowywał w formie miesięcznych sprawozdań wiadomości z zakresu wojskowości, UB, MO, ORMO. W swoim mieszkaniu prowadził lokal kontaktowy. Równocześnie pracował jako urzędnik w Zarządzie Miasta Kłodzka, najpierw w Referacie Mieszkaniowym (od lipca 1945 roku), a następnie Referacie Aprowizacyjnym (od marca 1946 roku). Wystawiał dokumenty meldunkowe do członków podziemia niepodległościowego. Należał do PPS.
W związku ze swoją podziemną działalnością pierwszy raz został aresztowany w maju 1947 roku w wyniku donosu byłego żołnierza AK z Obwodu Dębica zamieszkałego wówczas w Kłodzku. Po przesłuchaniu w PUBP został zwolniony. Od tego czasu był inwigilowany. W nocy z 15/16 grudnia 1947 roku został aresztowany ponownie. Zatrzymano go w jego mieszkaniu na rozkaz naczelnika Wydziału Śledczego WUBP mjr. Jana Starzyckiego. Podczas rewizji zatrzymano maszynę do pisania i fotografie. Po aresztowaniu został przewieziony do wrocławskiego WUBP, gdzie był poddany wielokrotnym przesłuchaniom. 17 czerwca ppor. Stanisław Pactwa postawił go w stan oskarżenia.
Sądzony był w zbiorowym procesie kłodzkich działaczy WiN. W dniu 16 sierpnia 1948 roku został skazany przez WSR we Wrocławiu pod przewodnictwem kpt. Zygmunta Bukowińskiego na 12 lat więzienia. Po zakończeniu procesu był więziony przy ul. Sądowej i ul. Kleczkowskiej we Wrocławiu (od 22 lutego 1949), w Rawiczu (od 2 marca 1949r.) i Potulicach (od 14 kwietnia 1954 r.).
Kazimierz Charchut został zwolniony z więzienia 30 kwietnia 1956 roku. Powrócił do Kłodzka. W atmosferze tzw. odwilży popaździernikowej nadal był traktowany przez władze podejrzliwie. W 1960 roku zmienił nazwisko na Tucharski. Pracował m.in. w PP Warzywa i Owoce Kłodzko. Do końca swoich dni mieszkał w Kłodzku przy ul Ptasiej8. Zmarł 25.09.2011 r. w wieku 99 lat. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku. Na jego grobie umieszczono symboliczną wzmiankę: „Żołnierz AK”.
Stanisław Herl
Urodził się 4 maja 1932 r. w Skole – ówczesny powiat Stryj, woj. stanisławowskie9. Syn Adolfa i Anastazji z d. Gride. Ojciec przed wojną i podczas okupacji pracował w tartaku w m. Skole. Wychowywał się wraz z dwoma braćmi. Przed 1939 rozpoczął naukę w szkole powszechnej, której nie ukończył ze względu na wybuch wojny, podczas której mieszkał z rodzicami. W 1944 r. cała rodzina została wywieziona na roboty przymusowe do Niemiec, do miejscowości Nederszenwajde k/Berlina (pisownia oryg.), gdzie przebywali do końca wojny. Po zajęciu tej miejscowości przez Armię Czerwoną, zostali skierowani do Polski, przebywając w różnych punktach repatriacyjnych. Ojciec Stanisława powrócił z Niemiec dopiero w lipcu 1947 r. Rodzina wyjechała do Szubina w woj. bydgoskim, gdzie ojciec dostał prace w tartaku. Stanisław kontynuował przerwaną naukę. Szkołę ukończył w 1947 r. po czym wyjechał do Kłodzka, dokąd jeszcze w czasie trwania jego nauki, w kwietniu 1947, przeprowadzili się rodzice. W Kłodzku kontynuował naukę. W 1951 r. ukończył szkołę zawodową. Od września 1951 r. rozpoczął pracę w PGR „Batorówka” w Kłodzku, a następnie do grudnia tegoż roku w internacie Liceum Pedagogicznego pełnił funkcje pracownika gospodarczego.
W lutym 1951 r. w Kłodzku został wprowadzony przez Juliana Stankowskiego, z którym znał się jeszcze sprzed wojny ze swojej rodzinnej miejscowości oraz Kazimierza Kuraja, do organizacji młodzieżowej „Orzeł Czarny AK” – „Partyzantka AK Lech”10, gdzie otrzymał pseudonim „Kaczorek” (w aktach IPN zachował się napisany przez niego odręczny wniosek o przyjęcie). Był członkiem tej organizacji do dnia aresztowania tj. 10 grudnia 1951 r.
W wyniku aresztowania, wraz z innymi stowarzyszonymi w „Partyzantka AK Lech”, zatrzymany w więzieniu karno-śledczym w Kłodzku. W toku śledztwa nie ustalono bliżej charakteru jego działalności w organizacji. Jedynym wskazanym zarzutem było posiadanie wiedzy nt. jej istnienia i członków. Znalazło to odzwierciedlenie w akcie oskarżenia z dn. 8 sierpnia 1952 r. sporządzonym przez oficera śledczego PUBP w Kłodzku Jana Łągiewkę w którym zarzuca on Stanisławowi Herlowi, iż był członkiem organizacji: „usiłującej przy użyciu przemocy zmienić ustrój Państwa Polskiego”11. W związku z tym, w procesie członków tej grupy 31.03.1952 r. Stanisław Herl został skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu, na sesji wyjazdowej w Kłodzku pod przewodnictwem sędziego kpt. Stanisława Romanka (funkcję ławników pełnili: plut. Władysław Musiał i plut. Tadeusz Gonet, funkcjonariusze MO w Kłodzku, oskarżał prokurator chor. Władysław Piekarski) na karę łączną 5 lat pozbawienia wolności wraz utratą praw publicznych na okres 2 lat oraz obywatelskich oraz przepadek mienia. Skarga rewizyjna pozostała zostawiona bez uwzględnienia. Po zwolnieniu pracował w spółdzielni Pracy Usług w Kłodzku. Mieszkał przy ul. Rzepichy 10/4. Zmarł 27.07.2016. r. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku.
Kazimierz Kuraj
Urodzony 01.01.1935 r. w Działoszycach12. Syn Władysława i Marii z d. Kwiecień. Ojciec do wybuchu wojny pracował jako piekarz w Działoszycach. W 1943 r. został wywieziony do Niemiec na roboty przymusowe. Jego wuj, Stanisław Kwiecień, był członkiem AK, w młynie którym pracował przechowywał broń dla lokalnych oddziałów. W marcu 1946 cała rodzina wyjechała z Działoszyc do Czerwieńczyc k. Kłodzka, gdzie ojciec otrzymał gospodarstwo, na którym cała rodzina wspólnie pracowała. We wrześniu 1947 r. przeprowadzili się do Kłodzka, gdzie ojciec otrzymał pracę w Kłodzkiej Fabryce Urządzeń Technicznych. Mieszkali wspólnie przy ul. Śląskiej 36/4. Kazimierz kontynuował przerwaną naukę w wieczorowej szkole dla dorosłych – do 1949 r. W grudniu 1949 r. zaczyna naukę w szkole górniczej SPP w Żarach k. Żagania. W maju 1950 w ramach ww. szkoły został wysłany do pracy jako górnik do Janowa k. Katowic. Po 2 miesiącach porzucił pracę i wrócił do rodziców do Kłodzka, gdzie od września do listopada 1950 pracował jako robotnik budowlany. Od stycznia 1951 pracował w PGR „Batorówka.
W czerwcu 1950 r. przystąpił do działającej na terenie Kłodzka organizacji „AK Orzeł Czarny”13. Do organizacji wprowadzili go inny jej członek, Edward Wieczorek, którego poznał pod koniec 1949 r. oraz Julian Stańkowski. W listopadzie 1950 r. został zaprzysiężony przyjmując pseudonim „Jaskółka”, używał też pseudonimu „Czajka”. Objął funkcję komendanta grupy kłodzkiej. Brał udział i prowadził spotkania organizacyjne, na których były poruszane sprawy aktualne funkcjonowania organizacji oraz planowane działania na przyszłość, jak również kwestie polityczne. Wprowadził do organizacji swojego kolegę Stanisława Herla. Był też czasowo w posiadaniu broni jaką dysponowała organizacja. Kazimierz Kuraj miał brać udział w akcji przywiezienia większej ilości broni z okolic Pińczowa, byłych zakonspirowanych składów AK z okresu okupacji (inspirowany przez swojego wuja Stanisława Kwietnia, byłego członka AK, który w tym okresie mieszkał również w Kłodzku). Ale akcja ta została tylko w sferze planów.
W związku z rozpracowaniem organizacji „Czarny Orzeł”-„Partyzantka AK Lech” tj. akcji likwidacyjnej o kryptonimie „A-3”, dokonano aresztowania jej członków na rozkaz szef kłodzkiego PUBP. Za sprawę Kuraja był odpowiedzialny st. Ref. Pawlik Stanisław oraz mł. Ref. Bolesław Gajos. Kazimierz Kuraj został zatrzymany 10.12.1951 r. w swoim mieszkaniu w Kłodzku. Zatrzymania dokonał oficer śledczy Jan Czarnik. Równocześnie przeprowadzono rewizję w celu wykrycia broni oraz prasy nielegalnej. 14.12.1951 r. tymczasowo aresztowany i przewieziony do więzienia karno-śledczego w Kłodzku wraz z pozostałymi aresztowanymi w tym samym dniu pozostałymi członkami organizacji. Po aresztowaniu w toku śledztwa był przesłuchiwany m.in. przez: Edwarda Jagodę i Władysława Duszę. W akcie oskarżenia z 07.03.1952 r. oficer śledczy PUBP w Kłodzku Edward Jagoda podniósł następujące zarzuty: przynależność do nielegalnej organizacji, w której pełnił funkcję dowódcy i zastępcy komendanta, posiadanie broni, planowanie sabotażu polegającego na niszczeniu urządzeń komunikacji publicznej, posiadanie publikacji skierowanych przeciwko ustrojowi komunistycznemu w Polsce.
31.03.1952 r. Kazimierz Kuraj został skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu na sesji wyjazdowej w Kłodzku. Wyrok wydał kpt. Stanisław Romanek (funkcję ławników pełnili: plut. Władysław Musiał i plut. Tadeusz Gonet – funkcjonariusze MO w Kłodzku, oskarżał prokurator chor. Władysław Piekarski). Kazimierz Kuraj został skazany na karę łączną 6 lat pozbawienia wolności, utratą praw publicznych i obywatelskich oraz przepadek mienia. Sąd podpierając się opinią biegłego stwierdził, iż mimo tego że oskarżony był młodocianym, to w pełni zdawał sobie sprawę z konsekwencji swojego postępowania. Po skazaniu więziony. 14.12.1954 r. zwolniony na mocy amnestii. Mieszkał w Kłodzku przy ul. Korfantego 11/10. Pracował w PKP. Zmarł 26.12.2006 r. Został pochowany na cmentarzu Komunalnym w Kłodzku.
Franciszek Mazek
Urodził się 2 sierpnia 1900 r. w Zagórzycach k. Dębicy14. Syn Franciszka i Marii z d. Drozd. W 1913 r. ukończył szkołę ludową w Zagórzycach. Działał w POW. Następnie został zmobilizowany do armii austo-węgierskiej. Internowano go na Węgrzech, skąd zbiegł i w 1917 r. przedostał się do armii gen. Józefa Hallera. Walczył na froncie polsko-ukraińskim i polsko-bolszewickim. Został zdemobilizowany w 1921 r. Otworzył w Zagórzycach warsztat krawiecki, a potem sklep „towarów mieszanych”. Przed samą wojną pracował jako robotnik w zakładach mięsnych w Dębicy. Udzielał się w społecznie. Był członkiem katolickich stowarzyszeń rolniczych i spółdzielczych oraz radnym gminy zbiorowej w Sędziszowie Młp. i ławnikiem sądowym w Ropczycach.
W lipcu 1939 r. został zmobilizowany do służby w Policji Państwowej. Otrzymał przydział na posterunek w Pilźnie, a następnie w sierpniu przydzielony został do służby żandarmerii w Rzeszowie. W trakcie wojny obronnej służył w jednostkach Obrony Narodowej. 22 września 1939 r. przedostał się na Węgry, gdzie był internowany do 1941 r. Następnie poprzez obóz przejściowy w Austrii wrócił do okupowanej Polski. Podjął się pracy konspiracyjnej w ramach ZWZ-AK. Był jednym z głównych organizatorów struktur w Zagórzycach (Obwód Dębica AK), pełnił funkcję komendanta Placówki pod pseudonimem „Krogulec”. W latach 1942-1944 dowodził plutonem, a później kompanią „Zagon” 5. Pułku Strzelców Konnych AK. Podczas akcji „Burza” walczył w ramach ugrupowania „Klamry”, mjr. Adama Lazarowicza. Po zainstalowaniu się nowej władzy jako oficer AK był ścigany przez funkcjonariuszy PUBP z Dębicy. W związku z tym w lipcu 1945 r. wyjechał na Dolny Śląsk. Zamieszkał z rodziną w Kłodzku, przy ul. Mariańskiej 2. Tu nawiązał kontakt z działaczami konspiracyjnymi i włączył się w kłodzkie struktury Okręgu Wrocław „Wschód” WiN. Wspólnie z córką prowadził w domu lokal kontaktowy dla kurierów, przekazywał dla działaczy organizacji z Kłodzka materiały dostarczane z Wrocławia, kolportował podziemną prasę i ulotki. Jako informator podziemia wszedł do Komitetu Powiatowego PPR.
W nocy z 15/16 grudnia 1947 został aresztowany wraz z córką Ireną oraz innymi działaczami kłodzkich struktur. Śledztwo prowadzone było we Wrocławiu, przez ppor. Jana Misiurskiego. Po postawieniu zarzutów przez ppor. Stanisława Pactwę, był sądzony w 16 sierpnia 1948 przez Wojskowy Sad Rejonowy we Wrocławiu pod przewodnictwem kpt. Zygmunta Bukowińskiego w ramach głośnego procesu kłodzkich działaczy WiN. Został uniewinniony i jeszcze tego samego dnia zwolniony. Powrócił do Kłodzka.
3 grudnia 1948 r. został ponownie aresztowany przez funkcjonariuszy referatu III PUBP w Kłodzku. Śledztwo przeszedł w tutejszym urzędzie. 13 grudnia tego samego roku ponownie został postawiony przed WSR we Wrocławiu, tym razem na sesji wyjazdowej w Kłodzku, który orzekł wyrok 3 lat więzienia. 23 grudnia został osadzony w więzieniu w Kłodzku, a następnie we Wrocławiu, przy ul. Kleczkowskiej. 26 listopada 1951 r. został zwolniony. Zmaltretowany i ciężko chory wrócił do Kłodzka. Zamieszkał przy ul. Łukasińskiego 12. Zmarł 25 sierpnia 1952 r. i został pochowany na cmentarzu Komunalnym w Kłodzku.
W 1924 r. zawarł związek małżeński z Marią z d. Feret. Jedna z córek Irena była sanitariuszką AK i łączniczką WiN, aresztowana razem z ojcem została skazana przez WSR we Wrocławiu na wieloletnie więzienie. Po zwolnieniu wyjechała do Chicago, gdzie do dzisiaj mieszka.
17 września 2019 r. w ramach projektu „Ocalamy” prowadzonego przez Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN, grób Franciszka Mazka, znajdujący się na kłodzkim cmentarzu, został uhonorowany, specjalnym emblematem „Ojczyzna swemu obrońcy”. Insygnium to jest wyrazem wdzięczności dla tych naszych rodaków, którzy walczyli za Polskę – zarówno w czasie I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej, jak i II wojny światowej.
Kazimierz Moroziński
Urodzony 10.11.1933 r. we Lwowie, ps. „Brzoza”, „Brona” jako syn Włodzimierza i Anny z d. Kozakiewicz15, Do 1946 r. mieszkał we Lwowie. Jego ojciec pracował jako szewc. Wychowywał się wraz z czterema braćmi i 2 siostrami. W 1941 r. ojciec zabrany został do obozu koncentracyjnego, z którego już nie powrócił. Kazimierz został na utrzymaniu matki, która pracowała w drukarni we Lwowie. W 1946 r. wraz z matką, siostrą i bratem przenieśli się do Kłodzka, gdzie zamieszkali wspólnie przy ul. Łukasiewicza 5a/4. Tu Kazimierz kontynuował naukę w ramach przerwanej szkoły podstawowej. Po 1948 r. utrzymywał się z różnych prac, m.in. jako malarz. W listopadzie 1951 r. rozpoczął pracę w tartaku w Kłodzku, jako pomocnik majstra.
W sierpniu 1950 z inicjatywy Juliana Stankowskiego, wstąpił do tajnej organizacji młodzieżowej „AK Orzeł Czarny”16, następnie przemianowanej na „Partyzantka AK Lech” dowodzonej przez Edwarda Wieczorka na terenie Kłodzka. W organizacji pełnił funkcję łącznika pod pseudonimem „Brzoza”, a jego zadanie polegało na kontaktowaniu członków organizacji z dowódcą. Został aresztowany 10.12.1951 r. zgodnie z planem o zamiarze likwidacji organizacji krypt „A-3” wraz z innymi członkami tej organizacji. Zatrzymania dokonał oficer śledczy Jan Czarnik. Rewizję przeprowadził oficer śledczy Henryk Postrach. W dniu następnym przesłuchiwany przez Jana Łągiewkę. W dniu 14.12.1951 r. tymczasowo aresztowany i przeniesiony do więzienia karno-śledczego w Kłodzku (postanowienia podpisał Wojskowy Prokurator Rejonowy ppłk. Filip Barski). 07.03.1952 r. Jan Łągiewka wystawił postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności karnej. Przedstawione zarzuty dotyczyły: przynależności do nielegalnej organizacji, przechowywania broni, przygotowania działań w celu sabotażu polegającym na niszczeniu urządzeń komunikacji publicznej (planowane wykolejenie pociągu na trasie Kłodzko-Międzylesie) oraz posiadanie publikacji przeciwko ustrojowi komunistycznemu.
31.03.1952 r. Kazimierz Moroziński został skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu, na sesji wyjazdowej w Kłodzku. Wyrok wydał kpt. Stanisław Romanek (funkcję ławników pełnili: plut. Władysław Musiał i plut. Tadeusz Gonet – funkcjonariusze MO w Kłodzku, oskarża prokurator pot. Aleksander Duszyński) skazując na karę łączną 8 lat pozbawienia wolności z utratą praw publicznych i obywatelskich oraz przepadek mienia. Skarga kasacyjna z 13.05.1952 r. została pozostawiona bez uwzględnienia. 24.01.1956 r. został warunkowo zwolniony z więzienia w Jaworznie. Mieszkał w Kłodzku, przy ul. Matejki 19/7. Pracował w REDP Kłodzko. Zmarł 19.05.2008 r. Został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku.
Bronisław Pelczarski
Urodził się 7 września 1905 r. w Kutkoszu k. Złoczowa (dawne woj. lwowskie)17. Rodzice Andrzej i Melania z d. Dębska. Po ukończeniu szkoły powszechnej w Kutkoszu, pracował w folwarku hr. Woźnickiego, a następnie przeniósł się do Lwowa gdzie od 1926 r. podjął prac w charakterze robotnika budowlanego. Następnie odbył służbę wojskowa w 12. pułku artylerii lekkiej w Złoczowie i do wybuchy wojny pozostawał w wojsku jako podoficer zawodowy.
W kampanii wrześniowej wraz ze swoja jednostką, w ramach 12. Dywizji Piechoty, walczył w okolicach Skarżyska i Starachowic. Po zakończeniu walk przebywał ponownie w Złoczowie, gdzie podjął prace jako murarz. Po zajęciu tych terenów przez Armię Czerwoną w 1944 r. został zatrudniony jako referent transportowy przy pełnomocniku ds. ewakuacji ludności polskiej.
Na przełomie 1944/45 wyjechał na ziemie zachodnie. Zamieszkał w Kłodzku przy ul. Wolności 41. Pracował w prywatnym warsztacie szewskim swojego brata Franciszka w Trzebieszowicach. W maju 1946 r. nawiązał kontakt i rozpoczął działalność konspiracyjną w Okręgu Wrocław „Wschód” WiN. Przewoził przesyłki konspiracyjne na trasie Kłodzko-Wrocław, kolportował podziemną prasę i ulotki. Zajmował się również przeglądem wydawanej oficjalnie prasy dla potrzeb propagandowych podziemia.
20 grudnia 1947 r. został aresztowany w Kłodzku. Po przesłuchaniach i oskarżeniu, 16 sierpnia 1948 r. stanął wraz z innymi działaczami kłodzkiego WiN przed Wojskowym Sądem Rejonowym we Wrocławiu, pod przewodnictwem kpt. Zygmunta Bukowińskiego. Został skazany na karę 8 lat pozbawienia wolności. Po skazaniu przebywał w więzieniu we Wrocławiu. 2 marca 1949 r. został przewieziony do Rawicza, a 12 maja 1952 r. do Wronek. Następnie 13 lutego 1953 r. trafił obozu pracy OPW w Potulicach, a w kwietniu do OPW Mielęcin, skąd 23 lipca przetransportowano go do OPW Piechcin, 27 listopada 1953 r. do OPW Koronów i ostateczne do więzienia w Grudziądzu, skąd został zwolniony 9 sierpnia 1955 r. Mieszkał w Kłodzku przy ul. Wolności 41. Pracował w kłodzkim browarze. Zmarł w 1974 r. i został pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku.
Marcin Sondej
Urodził się 17 marca 1893 r. we wsi Staniszewskie k. Kolbuszowej18. Syn Wojciecha i Katarzyny z d. Bakiej. Po ukończeniu szkoły powszechnej w 1906 wyjechał do Niemiec w celach zarobkowych, gdzie pracował jako rolnik, a potem w cegielni w Woldenbergu (Dobiegniew). Został zmobilizowany do austriackiego 40 pułku piechoty, ukończył tam szkołę dla podoficerów. Walczył na froncie rosyjskim i włoskim aż do zakończenia wojny w 1918 r., kiedy to został zdemobilizowany.
Po powrocie do rodzinnej wsi podjął służbę w Policji Państwowej. Pełnił obowiązki najpierw w Kolbuszowej, potem w Ropczycach. W tym czasie ukończył też półroczny kurs zawodowy dla policjantów w Rzeszowie. W 1922 roku zawarł związek małżeński z Antoniną Kosydar. W tym samym roku przeniesiono go okręgu wołyńskiego, gdzie zetknął się z sowieckimi działaniami wywiadowczymi i dywersyjnymi. W 1938 r. powrócił do Ropczyc.
Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. pełnił obowiązki policjanta w Lubaczówce. Po agresji radzieckiej wycofał się z pododdziałami Wojska Polskiego na południe, ale ostatecznie udało mu się powrócić do Ropczyc, gdzie podjął prace w policji „granatowej” na stanowisku zastępcy komendanta posterunku, a od 1942 r. objął funkcję komendanta obwodowego. W tym samym czasie współpracował z kontrwywiadem Obwodu Dębica AK. Udzielał informacji o mających nastąpić akcjach pacyfikacyjnych i odwetowych, ściąganiu kontyngentów, a także planowanych aresztowaniach. Przed akcją „Burza” zbiegł z posterunku i ukrywał się w okolicznych miejscowościach. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na te tereny otrzymał skierowanie do pracy na ziemiach zachodnich. Od marca do października 1945 r. pracował w Bytomiu w wodociągach. Po tym okresie wyjechał do Kłodzka. Zamieszkał przy ul. Orkana 21/3. Był zatrudniony jako sekretarz w Wojskowej Komendzie Miasta Kłodzka. W marcu 1946 r. poprzez kolegów z ropczyckiej AK mieszkających w Kłodzku rozpoczął współpracę z konspiracją Okręgu Wrocław „Wschód” WiN. Został informatorem z dziedziny wojskowości (rozpracowywał sowieckich oficerów w kłodzkich jednostkach 27 pułku oraz 11 Oddziału WOP oraz PUBP).
19 stycznia 1948 r. został aresztowany w Kłodzku. Z powodu służby w policji „granatowej” został oskarżony przez śledczych o udział w akcjach przeciwko ludności żydowskiej podczas wojny. Podczas przesłuchania prowadzonego przez śledczego Grubera, został obciążony o współprace z Niemcami na podstawie fałszywych zeznań kupca Władysława Zycha z Ropczyc.
Po zakończonym śledztwie, 16 sierpnia 1948 r. w procesie kłodzkiej grupy WiN został skazany przez Wojskowy Sad Rejonowy we Wrocławiu pod przewodnictwem kpt. Zygmunta Bukowińskiego na 15 lat więzienia, chociaż oskarżyciel żądał kary śmierci. Zasądzony wyrok odbywał początkowo przy Kleczkowskiej we Wrocławiu. Od 2 marca 1949 do 19 października 1953 r. był więziony w Rawiczu. Następnie wysłano go do obozu pracy OPW Potulice, skąd 3 kwietnia 1956 r. do Sieradza i ponownie do Potulic, skąd został zwolniony 25 czerwca 1956 r. Po zwolnieniu mieszkał w Kłodzku przy ul. Wyspiańskiego 37/1. Pozostawał na rencie. Zmarł 26 marca 1965 r. Został pochowany na cmentarzu Komunalnym w Kłodzku. Po latach jego grób w związku z brakiem opłacenia został zlikwidowany, a doczesne szczątki przeniesiono do grobu wspólnego mieszczącego się w kwaterze C/1B/1 tegoż cmentarza19.
Inni członkowie podziemia niepodległościowego pochowani na Cmentarzu Komunalnym w Kłodzku20:
Wlazło Marian – Orzeł Czarny – Partyzantka AK Lech21
Hoffman Zbigniew – Armia Polska w Kraju22
Ciesielski Marian – Odrodzona Armia Krajowa23
Pieńkowski Tadeusz – Odrodzona Armia Krajowa24
Janoszek Czesław – organizacja „Sokół” 25
Lachwicki Tadeusz– organizacja „Sokół” 26
Lachwicki Bolesław – organizacja „Sokół”27
Łada Ryszard – organizacja „Sokół”28
Kmiecik Tadeusz – organizacja „Sokół”29
Grzegorz Palko styczeń/luty 2020 r.
Fot. ilustracyjne: Kłodzki cmentarz komunalny. Fot. JacekHalicki/wikipedia.org
- Akta IPN Wr 039/7412/1-2
- Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP) państwowa organizacja paramilitarna, utworzona 25 lutego 1948, rozwiązana w 1955 i przeznaczona dla młodzieży w wieku 16–21 lat. Związek ten miał charakter przymusowy.
- „Czarny Orzeł”- „Partyzantka AK Lech” – organizacja młodzieżowa działająca na terenie Kłodzka od połowy 1949 r. założona przez Edwarda Wieczorka i Lucjana Chałupkę. Należeli do niej ponadto: Julian Stankowski, Bolesław Cieliński, Stanisław Herl, Kazimierz Kuraj, Edward Koźbiał, Kazimierz Moroziński, Michał Przybycień, Franciszek Wojtas, Marian Wlazło. Celem jej działalności była walka z panującym ustrojem, pozyskiwanie nowych członków oraz pozyskiwanie broni. Jej członkowie liczyli na wybuch III wojny światowej i wkroczenie wojsk amerykańskich, po czym planowani zajęcie najważniejszych urzędów, w tym więzienia. Brak jest udokumentowanych działań tej grupy. Z zeznań jej członków wynika, że planowali eliminację szefa kłodzkiego PUBP Mieczysława Szymańskiego, jednakże zamiar ten nie doszedł do skutku. Planowano również wysadzenie transportu wojskowego na trasie Kłodzko – Międzylesie, co również nie zostało wykonane. Innym wskazanym aktem działalności miało być wysadzenie pomnika przyjaźni z Armią Czerwoną. Organizacja posiadała własne dokumenty statutowe, przeprowadzano zebrania organizacyjne, członkowie poddawali się uroczystej przysiędze. Dysponowano również bronią. Organom bezpieczeństwa udało się zwerbować do współpracy jako informatorów Edwarda Wieczorka i Lucjana Chałupkę. Ten drugi niebawem po tym zdarzeniu ujawnił swoim kolegom fakt rozpracowania organizacji przez UB (wg. relacji oficera UB: „działał dwulicowo”), po czym działalność grupy została zawieszona. Ostatecznie jej członkowie, zgodnie z nakreślonym wcześniej planem likwidacji, 10 grudnia 1951 r. zostali aresztowani. Przetrzymywani w więzieniu karno-śledczym w Kłodzku i przesłuchiwani w kłodzkim PUBP, ostatecznie zostali skazani na karę więzienia w dn. 31.03.1952 r. w procesie zbiorowym (Sr 194/52) przez WSR we Wrocławiu na sesji wyjazdowej w Kłodzku. Por.: Akta IPN 049/207 dot. nielegalnej organizacji „Czarny Orzeł” przem. na „Partyzantka AK Lech” oraz Akta IPN Wr 039/7412/1-2
- Akta IPN 049/207 dot. nielegalnej organizacji „Czarny Orzeł” przem. na „Partyzantka AK Lech”
- Akta IPN Wr 039/7412/2 k. 320
- Relacja ustna żony, pani Ireny Chałupki w posiadaniu autora
- Tomasz Balbus, „Ludzie podziemia AK-WiN, w Polsce południowo-wschodniej”, Wrocław 2003, s. 82-83
- Akta IPN Wr 038/420 k. 297 i poprz.
- Akta IPN Wr 039/7412/1-2 oraz Akta IPN 049/207
- Por.: informacje dotyczące organizacji zawarte powyżej w przypisie (3)
- Akta IPN Wr 039/7412/2 k.304
- Por.: Akta IPN Wr 039/7412/1-2 oraz Akta IPN Wr 024/1241 Teczka ewidencyjna dot. Kuraj Kazimierz, imię ojca: Władysław, ur. 01-01-1935 r. Materiały dot. osoby skazanej za przynależność do nielegalnej organizacji młodzieżowej; Akta IPN 049/207
- Por.: informacje dotyczące organizacji zawarte powyżej w przypisie (3)
- Tomasz Balbus, „Ludzie podziemia…”, s. 189-191 oraz Akta IPN Wr 038/420 k. 189 i n.
- Akta IPN Wr 039/7412/1-2 oraz Akta IPN 049/207
- pod kryptonimem „A-3”
- Tomasz Balbus, „Ludzie podziemia…”, s. 197-198 oraz Akta IPN Wr 038/420 k. 155 i n.
- Tomasz Balbus, „Ludzie podziemia…”, s. 197-198 oraz Akta IPN Wr 038/420 k. 107 i n.
- Na podstawie informacji od zarządcy Cmentarza Komunalnego w Kłodzku
- Wykaz, zapewne niepełny, sporządzony na podstawie informacji zawartych w pracy prof. Krzysztofa Szwagrzyka „Winni?-Niewinni?, dolnośląskie podziemie niepodległościowe (19451956) w świetle dokumentów sądowych”, Wrocław 1999
- Tamże, s. 322
- Tamże, s. 163
- Tamże, s. 341
- Tamże, s. 341
- Tamże, s. 367
- Tamże, s. 367
- Tamże, s. 367, Pochowany na cmentarzu w Kłodzku przy ul. Szpitalnej.
- Tamże, s. 367
- Tamże, s. 367
